پرورش خلاقيت ادبي
پرورش خلاقیت ادبی دانش آموزان
تهیه کنندگان :
محمود ثالثی
علیرضا خادم الفقراء
پرورش خلاقیت ادبی
چکیده
خلاقیت بارزترین صفت انسان هاست. در آموزش جدید بیشتر بر شرکت فراگیران در جریان یادگیری تأکید می گردد. خلاقیت فاصله گرفتن از تفکر سنتی و میل به ایجاد تغییر است. داشتن هدف و برنامه ریزی مدون برای معلم و ایجاد انگیزه تغییر و خلق تعابیر جدید از وظایف اصلی معلم است. قرائت متون ادبی، تکمیل مطالب نیمه تمام ، استفاده از تصاویر ، طرح سئوال ، تهیه روزنامه و نشریات مختلف ، نوشتن آنی و .... می تواند در پرورش ذوق هنری و روحیه خلاقیت دانش آموزان موثر واقع شود.
واژه های کلیدی :
خلاقیت ، تشویق ، انگیزه ، شیوه های نوین تدریس ، تفکر ، تصویرسازی ، آرایه های ادبی ، داستان پردازی
مقدمه
«روحیه ی خلاقیت بزرگترین و بارزترین جلوه انسان بودن و بالاترین نشانه ی تجلی خدا در انسان است.»(1) انسان به عنوان اشرف مخلوقات همواره در پی ایجاد تغییر در نگرش ها ، عادات ، ارزیابی و نحوه ی زندگی خود بوده است تا برتری خود را بر مخلوقات به اثبات برساند. این میل به تغییر ، میل به آفرینندگی است که از جانب خداوند در نهاد انسان به ودیعت گذاشته شده است.
در روش های آموزشی گذشته که بیشتر معلم محور بود ، سعی می شد حجم زیادی از مطالب به دانش آموزان ارائه گردد و او بدون دخل و تصرف و عیناً آن مطالب را به عنوان آموخته بازگو نماید که این روش کمتر به خلاقیت منجر می شد.
آموزش و پرورش پویا و هدفمند سعی می کند تا در طی دوره های آموزشی ، انسانی تربیت کند که به جای حفظ دانش و بازگو کردن آن ، خالق دانش های جدید باشد.
در شیوه های جدید عمدتاً سعی بر این است که فراگیر خود درگیر بحث آموزش گردد و بتواند با ارائه ی نظریات ، در روند فراگیری شرکت کند و موجب بروز و ظهور مطالب جدید شود.
مطالبی که در این مقاله ارائه می گردد مبتنی بر نظریات اندیشمندان علوم تربیتی و تجارب شخصی حاصل از چندین سال تدریس در مقاطع مختلف تحصیلی است ، که به دلیل محدودیت ، از شرح و بسط آن چشم پوشی کرده ، به اختصار بیان می گردد. قابل ذکر است که این مطالب جهت ایجاد تنوع در کلاس درس ادبیات و ایجاد خلاقیت بیان می گردد و کافی است این روش ها فقط یک بار در سال به کار گرفته شود تا به دانش آموز احساس لذت بیشتری دست دهد.
امید است این شیوه های در زمینه بروز و ظهور خلاقیت دانش آموزان موثر واقع گردد.
خلاقیت
با توجه به تعاریف گوناگونی که توسط اندیشمندان علوم تربیتی درباره ی خلاقیت بیان گردیده شاید بتوان گفت دو تعریف زیر به نوعی در بردارنده تمامی موارد ذکر شده در همه ی تعاریف است:
«خلاقیت همان تمایل و ذوق به ایجادگری است که در همه افراد و در همه سنین به طور بالقوه وجود دارد و با محیط اجتماعی ـ فرهنگی پیوستگی مستقیم و نزدیکی دارد. شرایطی مناسب لازم است تا این تمایل طبیعی به خودشکوفایی محقق شود.» (2)
«خلاقیت عبارت است از ظرفیت دیدن روابط جدید ، پدید آوردن اندیشه های غیرمعمول و فاصله گرفتن از الگوی سنتی تفکر» (3)
بر اساس تعاریف مذکور می توان دریافت که ایجاد خلاقیت نیازمند استعداد است و همه ی انسان ها به نوعی بالقوه از این استعداد و توانایی برخوردارند ، برای تبدیل این استعداد بالقوه به فعل ، آموزش های مخصوصی نیاز است که منجر به تغییر در فراگیر شود این تغییر زمانی صورت می گیرد که شخص در خود احساس نیاز کند. از این احساس به انگیزه تعبیر می گردد. (4)
گاه پیدایش انگیزه در افراد کاملاً محسوس نیست. برای این که فرد انگیزه کافی برای هر نوع تغییر در خود ایجاد کند نیاز به عواملی است که این عوامل می تواند درونی یا بیرونی باشد.
عامل درونی: لذتی است که فرد از خلق یک اثر جدید در خود احساس می کند.
عامل بیرونی : تشویقی است که توسط دیگران و خارج از وجود شخص به خاطر پدیدآوردن یک اثر جدید به عمل می آید ، این تشویق می تواند زبانی ، هم احساسی و مادی باشد. (5)
عامل درونی بهترین مشوق فرد در جهت تقویت خلاقیت است و در تداوم آن اثر بیشتری دارد ، اما دانش آموزی که به عنوان فراگیر درس خلاقیت در ابتدای راه است معمولاً از انگیزه درونی کمتری برخوردار است پس باید از طریق انگیزه های بیرونی او را به مرحله ای رساند که با خلق اثر به لذت درونی دست یابد.
در ادامه ی این سطور سعی می گردد راه های بروز خلاقیت در دانش آموز و راه های ایجاد انگیزه به عنوان پیشنهاد ارائه شود و در پایان نیز چند آسیب موجود در سیستم آموزشی فعلی ذکر گردد.
قبل از ارائه پیشنهادها شرایطی نیاز است تا امر آموزش سودمند واقع گردد:
- اعتقاد معلم به شیوه های نوین تدریس که با هدف خلاقیت و پرورش ذوق ادبی دانش آموز تدوین گردیده است.
- داشتن هدف مشخص و برنامه ریزی توسط معلم برای رسیدن به اهداف مورد نظر
پیشنهاد برای تقویت قوه ی خلاقیت
- تشویق دانش آموزان به کتاب خوانی و مطالعه ی مستمر که باعث تقویت ذخیره ی واژگان ذهنی شود. خلاصه کردن کتب و داستان های گلچین شده بهترین شیوه برای وادار کردن دانش آموزان به مطالعه می باشد. همچنین با تجهیز کتابخانه ی مدارس می توان ساعاتی را جهت مطالعه در کتابخانه ی مدرسه گذراند.
- اختصاص قسمتی از ساعات کلاس به خواندن اشعار و متون برجسته ادبی گذشته و معاصر متناسب با سن دانش آموزان و توسط خود آن ها در کلاس.
- گاهی اوقات روخوانی متن را بر عهده ی دانش آموزان نهاده تا با درک عمیق و صحیح مطالب ، نقاشی ساده ای رسم نمایند. مثلاًً در مقطع راهنمایی پایه اول و در درس «فصل های سال» با توجه به متن «[در پاییز] درختان از پوشش سبز خود عریان می شوند و گویی با اهتزاز برگ های زرد و نارنجی و سرخ آتشین در باد ، شعله می کشند و هزار رنگ با هم در می آمیزند .....» از دانش آموز بخواهیم تصویری رسم کند. این عمل خود نوعی خلاقیت است.
- وادار کردن دانش آموزان به فکر کردن فراتر از حد معمول و آموزش شیوه های تفکری که منجر به خلاقیت گردد. در این شیوه با نوشتن کلمات غیر مرتبط با هم از فراگیر می خواهیم جمله یا جملاتی بنویسد و این واژه ها را به کار برد. به عنوان نمونه واژه های (ماهی ـ ماشین ـ دشت). با این عمل درگیری ذهنی دانش آموز بیشتر می شود.
- قرائت مطالب ادبی آموزنده در کلاس و بحث و تبادل نظر توسط دانش آموزان در کلاس. مثلاً گفتن یک ضرب المثل و بحث دانش آموزان درباره ی آن
- استفاده از تصاویر؛ معلم می تواند به دو صورت از تصاویر در درس انشا استفاده کند:
1- انعکاس تصاویر ترکیبی بر روی دیوار. این تصاویر در نگاه اول کلیتی را نشان می دهد که بیشتر جلب توجه می کند اما با دقت در جزئیات تصاویر دیگری نیز به چشم می خورد. معلم می تواند این تصاویر را برای لحظه ای به دانش آموزان نشان دهد ، سپس از آن ها بخواهد درباره ی تصویر با درک خود مطلبی بنویسند. در مرحله ی دوم تصویر را منعکس کند و بخواهد با دقت بیشتری به آن نگاه کنند تا ضمن بالا رفتن دقتشان ، حافظه ی دیداری آن ها تقویت گردد.
2- انعکاس تصاویر ساده بر روی دیوار. در این قسمت معلم از دانش آموزان بخواهد تا با محوریت تصویر داستانی بنویسند.
- دست کاری اشعار و نوشته های دیگران
- تکمیل داستان ها و اشعار نیمه تمام؛ معلم چند سطری از داستان را می خواند و از دانش آموزان می خواهد با فعالیت ذهنی خود ، داستان را به اتمام برسانند یا اینکه مصراعی را می نویسد و از دانش آموزان می خواهد مصراع دیگری متناسب با آن بسازند.
در خلق داستان های جدید می توان بر اساس شخصیت های یک داستان که قبلاً نوشته شده است از دانش آموز خواست که به خلق یک اثر جدید بپردازد. در این روش بهتر است داستانی انتخاب شود که فراگیر قبلاً آن را نخوانده باشد اما راهنمایی دانش آموز مانعی ندارد. در نهایت داستان های خلق شده با هم متفاوت هستند.
- گسترده نویسی؛ مطالب مجملی به حد چند جمله به دانش آموز ارائه شود تا در جند بند کامل کند.
- طرح پرسش توسط معلم و نظرخواهی از دانش آموزان
- فراهم کردن زمینه توسط معلم به نحوی که منجر به پرسش هایی با محوریت چرایی و چگونگی از جانب دانش آموز گردد.
- دادن موضوعات از قبیل خاطره نویسی ، سفرنامه و زندگی نامه. در این نوشته ها توصیف صحنه ها جایگاه اصلی را داشته باشد.
- تنوع موضوعات ارائه شده به دانش آموزان با توجه به اختلاف سلایق و استعدادها. اما در خلق هر اثر ادبی با هر موضوعی باید به پیام و هدف نوشته توجه ویژه گردد. به خصوص در موضوعات تخیلی ، نباید تخیل زیاد مانع انتقال پیام شود.
- تشکیل کلاس نگارش در محیط خارج از کلاس نظیر طبیعت که ضمن ایجاد تنوع ، حواس پنجگانه ی دانش آموز را بیشتر به فعالیت بیندازد و باعث کسب تجربه بیشتر گردد.
- تهیه ی روزنامه ی دیواری و نشریات دیگر در مدارس که هم مشارکت گروهی را تقویت ببخشد و هم باعث خلاقیت در دانش آموز گردد. البته نظارت مستمر معلم در هدفمند بودن این نشریات نیاز است.
- طنز نویسی و طنز پردازی
- ذکر پدیده های امروزی و درخواست نوشتن مطالب با استفاده از آرایه های ادبی از دانش آموز
- معلم نمونه هایی را که دربردارنده آرایه های ادبی است از کتب جدید و قدیم انتخاب نماید و پس از پایان کار دانش آموزان ، با کارهای آن ها مقایسه نماید و درباره ی موضوع بحث نمایند. البته در این روش اصل کار دانش آموز است و نمونه ها برای آشنایی بیشتر آنهاست.
- نوشتن آنی در کلاس بدون کمک دیگران یا با کمک گروه های دانش آموزی. تأکید معلم بر این گونه نوشته ها بیشتر از نوشته هایی باشد که در خانه و به کمک دیگران نوشته می شود. در این روش بهتر است معلم خود نیز همراه دانش آموزان موضوع انشا را بنویسد و در پایان کار بخواند تا با این کار دانش آموزان به مقایسه ی کار خویش با معلم بپردازند و بدون انتقاد مستقیم در برابر جمع ، به نقاط ضعف خویش پی ببرند.
- طراحی رسانه های آموزشی متناسب با روحیه ی خلاقیت برای دانش آموزان و استفاده مناسب از IT
- برگزاری کلاس های ضمن خدمت خلاقیت برای دبیران
پیشنهادهایی برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان
1. تشویق زبانی توسط معلم
2. برگزاری مسابقات آموزشگاهی ، منطقه ای ، استانی و کشوری در زمینه بروز خلاقیت ادبی دانش آموزان به شیوه حضوری. زیرا اکثر مسابقات غیرحضوری است و چه بسا ، آثار ادبی ، آثار والدین و اقتباس از منابع و یا کمک دیگران باشد و این امر در روحیه ی دیگر دانش آموزان اثر منفی داشته باشد.
3. درج بهترین آثار خلق شده دانش آموزان در نشریات آموزشگاهی ، منطقه ای و ....
4. اختصاص نمره به فعالیت های خلاقانه و تأثیر آن در آینده ی تحصیلی دانش آموزان؛ امروزه خلاقیت چندان تأثیری در پذیرش های بعدی دانش آموز ندارد و بهتر است به عنوان ملاکی برای پذیرش های آموزشی بعدی در نظر گرفته شود.
5. تقدیر دانش آموزان خلاق در مراسم عمومی نظیر صبحگاه و جشن ها. البته برای اینکه این تشویق ها به مرور زمان اثر منفی نداشته باشد باید غیرمنتظره صورت گیرد.
موانع موجود در ایجاد خلاقیت ادبی
1. نبودن درس انشا در دوره ی دبیرستان و کم اهمیت بودن آن در دوره ی راهنمایی.
2. اهمیت اندک کتاب های دبیرستان به خلاقیت ادبی به صورتی که بیشتر آموزش ها جنبه ی ویرایش را در نظر می گیرد.
3. ارزشیابی دانسته ها تا حیطه ی دانش و اهمیت ندادن به خلاقیت.
4. کمبود وسایل کمک آموزشی در درس های ادبی مانند کتابخانه با فضای مناسب
5. عدم وجود هدف واحد آموزشی از دوران ابتدایی تا پایان دبیرستان.
6. مهم ترین عامل نبودن انگیزه کافی در همکاران و دانش آموزان
پی نوشت ها :
- آموزش رشد ادب فارسی
- کلاس خلاقیت ، ص 17
- همان ، ص 17
- روان شناسی یادگیری ، ص 87
- تربیت آسیب زا
منابع و مآخذ
- ذوالفقاری ، حسن ، آموزش رشد ادب فارسی ، شماره 42
- سلیمانی ، افشین ، کلاس خلاقیت ، انتشارات سازمان انجمن اولیاء و مربیان ، چاپ اول ، 1381
- شعاری نژاد ، علی اکبر ، روان شناسی یادگیری و کاربردهای آن در آموزش ، انتشارات توس ، 62
- کریمی ، عبدالعظیم ، انتشارات سازمان انجمن اولیاء و مربیان ، چاپ پنجم ، 1381