دکتر سیدفتح‌اللـه مجتبایی
دکتر سیدفتح‌اللـه مجتبایی
در آذرماه 1306 در تهران ولادت یافت. مقدمات ادبیات و علوم رسمی را در فراهان فرا گرفت، و تحصیلات متوسطه را در دبیرستانهای اراک به پایان رساند. در سال 1332 از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی درجه لیسانس گرفت، و از آن سال تا 1338 در دبیرستانهای اراک و تهران و دانشسرای عالی به تدریس ادبیات و زبانهای خارجی اشتغال داشت. در 1339 از طرف وزارت فرهنگ برای آشنایی با روشهای جدید تألیف کتابهای درسی به خارج از کشور اعزام شد و پس از یک دوره مطالعه و تحقیق در این زمینه در آمریکا (دانشگاه کلمبیا، نیویورک) به کشور بازگشت و مأمور تهیه و تدوین کتابهای درسی در ادبیات برای دبیرستانها شد.
در 1341 به وابستگی فرهنگی ایران در پاکستان و مدیریت خانه‌های فرهنگی ایران در شهر لاهور منصوب شد، و تا سال 1344 در آنجا به خدمات فرهنگی و تحقیق در فرهنگ اسلامی. ایرانی شبه قاره مشغول بود.
در پائیز 1344 به دعوت دانشگاه هاروارد به آمریکا سفر کرد و تا سال 1350 در آن دانشگاه به تحصیل در فرهنگ و تاریخ ادیان و زبانهای باستانی ایران و هند اشتغال داشت، و به اخذ درجه فوق لیسانس در تاریخ تطبیقی ادیان و دکتری در تاریخ ادیان و فلسفه‌های ایران و هند نائل گردید، و چون زمینه اصلی تحقیقات و تحصیلات او موضوعات مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران و هند بود، در این مدت دوبار به کشور هند سفر کرد و برای آشنایی با روشهای سنتی تفسیر متون هندوئی و نیز مشاهده احوال و سازمانهای دینی زرتشتیان هند چند گاهی در بنارس و دهلی و بمبئی به مطالعه و بررسی پرداخت.
در 1350 به ایران بازگشت. یکچند در کالج دماوند به تدریس ادبیات فارسی و در گروه فلسفه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به تدریس حکمت شرق مشغول بود و سال بعد به دانشکده الهیات و معارف اسلامی انتقال یافت و در گروه ادیان و عرفان تطبیقی به خدمت پرداخت.
در 1353 به رایزنی فرهنگی ایران در هند مأمور شد و تا پائیز 1356 در آن کشور علاوه بر خدمات مربوط به مطالعه و تحقیق در روابط فکری و فرهنگی مسلمانان و هندوان در شبه‌قاره اشتغال داشت و در این زمینه تألیفاتی نیز به صورت کتاب و مقاله منتشر ساخت.
پس از پایان مأموریت و بازگشت به کشور همچنان در دانشکده الهیات و معارف اسلامی به تدریس ادامه داد و چند دوره مدیریت گروه ادیان و عرفان آن دانشکده را برعهده داشت. اکنون نیز در همان گروه به تدریس تاریخ ادیان، روش‌شناسی و عرفان تطبیقی اشتغال دارد.
در طول دوران خدمات فرهنگی خود نزدیک به 200 عنوان کتاب و مقاله و شعر و نقد کتاب به صورت تألیف و ترجمه و تصحیح به زبانهای فارسی و انگلیسی در ایران و خارج از ایران از ایشان انتشار یافته است.
فهرستی از گزیده این آثار در زیر آورده می‌شود:
مجموعۀ بزرگداشت نامه‌ها و تاریخ بزرگداشت
1. زندگینامه و آثار مرحوم آیت‌اللـه حاج شیخ هادی نجم‌آبادی، 14 مهرماه 1375.
2. زندگینامه و آثار استاد احمد بیرشک، 29 آبان ماه 1378.
3. زندگینامه و آثار مرحوم دکتر محمدحسن لطفی، 14 آذرماه 1378.
4. زندگینامه و آثار دکتر محمود نجم‌آبادی، 27 آذرماه 1378.
5. زندگینامه و آثار مرحوم علامه محمد قزوینی، 29 دی ماه 1378.
6. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر یداللـه سحابی، 30 بهمن ماه 1378.
7. احوال و زندگی علمی دکتر سیدجعفر سجادی، 9 اسفندماه 1378.
8. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر عبدالحسین نوایی، 30 فروردین ماه 1379.
9. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری، 31 اردیبهشت ماه 1379.
10. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد دکتر محمد حسن گنجی، 24 خرداد ماه 1379.
11. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم استاد جلال‌الدین همائی، 25 تیرماه 1379.
12. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم استاد عبدالرحمان شرفکندی، 22 شهریور ماه 1379.
13. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم حاج میرزا مهدی مدرس آشتیانی، 23 مهر ماه 1379.
14. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم شیخ حسینعلی راشد، 27 دی ماه 1379.
16. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد دکتر فتح‌اللـه مجتبایی، 15 بهمن ماه 1379.
کتابشناسی
در طول دوران خدمات فرهنگی خود نزدیک به 200 عنوان کتاب و مقاله و شعر و نقد کتاب به صورت تألیف و ترجمه و تصحیح به زبانهای فارسی و انگلیسی در ایران و خارج از ایران از ایشان انتشار یافته است. فهرستی از گزیدۀ این آثار در زیر آورده می‌شود:
الف: «کتابها»
1. شعر جدید فارسی، از ا. ج. آربری، ترجمه ـ با مقدمۀ انتقادی، تهران، 1334.
2. چیترا و گزیدۀ اشعار، از رابیندرانات تاگور، با مقدمه‌ای در احوال و افکار او، تهران، انتشارات نیل،
3. بوطیقا ـ هنر شاعری، ترجمه رساله شعر ارسطو، براساس چند ترجمۀ معتبر، با مقدمه و توضیحات، و مقایسه با ترجمۀ قدیم عربی ابوبشر متی و شروح فارابی و ابن‌سینا و ابن رشد، تهران، 1337.
4. گزیدۀ اشعار رابرت فراست، ترجمه با مقدمه در شرح احوال و سبک شعر او، تهران، 1338.
5. عصر طلائی بونان و فلسفه و هنر آن، از ویل دورانت، ترجمۀ بخش دوم از کتاب تاریخ تمدن جهان، تهران، 1339.
6. تاریخ ادبیات ایران، از فردوسی تا سعدی، از ا. گ. براون، ترجمۀ نیمۀ نخست از جلد دوم تارخ ادبی ایران، با حواشی و اضافات، تهران، 1341.
7. شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران، 1352.
8. لغت دری (فرهنگ لغت فرس اسدی طوسی)، تصحیح متن براساس نسخۀ دانشگاه پنجاب، با حواشی و مقابله با تمامی نسخه‌های موجود ان، با همکاری دکتر علی اشرف صادقی، تهران، 1365.
9. طوطی‌نامه، ضیاءالدین نخشبی، تصحیح متن و مقدمه در شرح احوال و آثار او، با همکاری دکتر غلامعلی آریا، تهران، 1372.
10. رای و برهمن، براساس کلیله و دمنه بهرامشاهی، با مقدمه و توضیحات، 1374.
11. روضه‌العقول یا مرزبان‌نامه بزرگ، از محمدبن غازی ملطیوی، تصحیح متن، خوارزمی، 1379 (زیر چاپ).
12. Hindu-Muslim Cultural relations, New Delhi, 1978.
13. Indo-Iranian Studies, New Delhi, 1977.
ب: «گزیدۀ مقالات»
1. نظامی و هفت‌پیکر، سخن، تیرماه 1341، شمارۀ 3، 275-279.
2. ذکر چند سنه از تاریخ کبیر جعفری دربارۀ تاریخ وفات فردوسی و خیام و ناصرخسرو، یغما، 1341، شمارۀ 15، 415-418.
3. افلاطون و آئین داریوش، سخن، مهر 1350، شمارۀ 3، 213-223.
4. افلاطون و نظام طبقاتی هند و ایرانی، سخن، خرداد 1351، شمارۀ 11، 1053-1064.
5. زرتشت و ایران‌شناسان این روزگار، سخن، مهر 1351، شمارۀ 3، 227-237.
6. بیرونی و هند، بررسی‌هایی دربارۀ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارۀ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، تهران، 1352، 242-291.
7. بیرونی و علم ادیان، یادنامۀ بیرونی، مرکز مطالعات فرهنگی، 1353، 129-143.
8. تاراچند، اسلام‌شناس ایراندوست، آثار و افکار او، مقالات و بررسیها، تهران، 1352.
9. داستانهای بودائی در ادبیات فارسی، ایندو ایرانیکا، کلکته (بزم ایران)، 1354.
10. چند نکته دربارۀ رستم و سهراب بنیاد شاهنامه، سخن، خرداد 1353، شمارۀ 7 و 8.
11. داستانهای بودائی در ادبیات فارسی ـ داستان گاو نادان، سخن، دی و بهمن، 1355، شمارۀ 7 و 8؛ 683-688.
12. ایران و هند در دورۀ ساسانی، نشریۀ انجمن فرهنگ ایران باستان، فروردین 1358، شمارۀ 20، 60-91.
13. عرفان پیر هرات، مقالات و بررسیها، تهران، 1358، شمارۀ 32-33، 11-40.
14. رنگ تن‌پوش افراد طبقات در جامعۀ هند و ایرانی، آرش، مهر 1360، شمارۀ 7، 75 و 76.
15. چند نکتۀ دیگر دربارۀ ابیاتی از شاهنامه، آینده، آبان، آذر 1362، 602-612.
16. اصل اخذ و اقتباس در نقل مفاهیم علمی ـ تجربه‌های چین و هند و پاکستان، نشر دانش، مهر و آبان 1362، 2-9.
17. ملاحظاتی دربارۀ اعلام کلیله و دمنه، مجلۀ زبانشناسی، پائیز و زمستان 1362، شمارۀ 2، 31-63.
18. حافظ و امیرخسرو، آینده، بهار، 1364، 49-69.
19. آشنائی مسلمانان با منطق ارسطوئی، مقالات و بررسیها، دفتر 43-44، 67-1366، 19-39.
20. آخرالزمان در یهود و مسیحیت، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، 1367، 136-144.
21. آدم در یهود و مسیحیت، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، 1367، 172-179.
22. آذر کیوان و ادبیات آذر کیوانی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، 1367، 247-259.
23. افسانه‌های جهانگرد، کتاب سخن، 1368، 15-22.
24. ابراهیم ادهم، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، 1368، 403-408.
25. ابلیس در عرفان و ادب، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، 1368، 597-605.
26. ابن خفیف، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، 1369، 434-439.
27. ابن سبعین، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج3، 1369، 657-664.
نقل علوم و معارف هندی به جهان اسلامی، هفتاد مقاله، ج 2، 697-712، تهران، 1369.
29. حافظ و امیر معزّی، مجلۀ ایران‌شناسی، مریلند، آمریکا، سال 3، شمارۀ 2، 1370، 36-333.
30. از حواشی دیوان حافظ، قافله‌سالار سخن، خانلری، تهران، 1370، 243-253.
31. ابن‌سینا ـ ادب و عرفان و زبانشناسی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، 1370، 41-49.
32. داستانهای هندی در ادب فارسی، یکی قطرۀ باران، تهران، 1370، 471-489.
33. از حواشی دیوان حافظ، کتاب سخن، تهران، 1371، 212-213.
34. سخنی دربارۀ شاهنامه، مجلۀ هستی، اسفند ماه 1371.
35. نسخه‌ای کهن از شاهنامه، آینده، فروردین ـ خرداد 1372، 291-302.
36. ابن یمین، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، 1372، 144-146.
37. ابوالقاسم فندرسکی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، 1373، 169-173.
38. گفتگوی اقبال و حافظ، نامه شهیدی، تهران، 1374، 495-511.
39. زبان اردو (تکوین و گسترش آن) در شبه قاره، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 7، 1375، 541-547.
40. احمد سرهندی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 7، 1375، 48-59.
41. داستان ملاقات و مکاتبات بوعلی و بوسعید، نامۀ فرهنگستان، سال ٢، شمارۀ 2، 1375، 5-22.
42. اسلام در قاره، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، 1377، 562-581.
43. بر حواشی دیوان حافظ، ارج‌نامۀ ایرج، ج 1، 1377، تهران، 321-328.
44. میرفندرسکی در هند، خرد جاودان (جشن‌نامۀ استاد جلال آشتیانی)، تهران، 1377، 595-619.
45. بر حواشی دیوان حافظ، مهدوی‌نامه، 1378، تهران، 569-607.
46. اضافه در زبان فارسی (بحث در تاریخ و تحول آن)، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، 1379، 311 تا 314.
47. اقبال لاهوری، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، 1379، 623-631.
48. کند و کاو در بیخ و بن چند واژه، یادنامۀ دکتر احمد تفضّلی، تهران، 1379.