بخش اول : مقدمات

خود آزمايي درس 1 ( آشنايي با چند اصطلاح ) صفحه ي7

1-    نمي كند.

2-    ــَ ن

3-    سخن

4-    حافظ در بيت آخر

5-  بيت اول                                                         

6- خير ، هر دو قالب غزل است . حجم شعر ،محتواي شعر ، وجو د تخلص از نشانه هاي غزل ، درهردو موجود است. 

7-تكليف دانش اموزان است.

خود آزمايي درس 2 ( وزن ، اصلي ترين عامل موسيقي شعر) صفحه ي 12

1- درواژه هاي زير صامت ها و مصوت ها را نشان دهيد.

نسيم = صامت / ن / + مصوت كوتاه /ــ/ + صامت / س / + مصوت بلند /ي/ + صامت / م/ 

آسمان = صامت/ ء/ + مصوت بلند/ ا /+ صامت/س/ + مصوت كوتاه /ــ/ِ + صامت/م/ + مصوت بلند/ ا/ + صامت/ن/

خوبي = صامت /خ / + مصوت بلند/ و/ + صامت /ب / + مصوت بلند/ي/

جوان مردي = صامت /ج/ + مصوت كوتاه /ـــ/  + صامت / و / + مصوت بلند/ ا / + صامت /ن/ + صامت /م / + مصوت كوتاه /ــ/ + صامت /ر / + صامت / د/ + مصوت بلند / ي / 

ابر = صامت/ ء /+ مصوت   كوتاه /ــ/ + صامت /ب / + صامت /ر /

همت = صامت /هـ / + مصوت كوتاه /ــ/ِ + صامت /م /+ صامت/ م/ +مصوت كوتاه /ــ/ + صامت/ ت/

2- واژه هاي زير از چند هجا ساخته شده اند ؟ نوع هجا را مشخص كنيد.

 آتشين =3 هجا ، آ (هجاي بلند) +تَ (هجاي كوتاه) ، شين1 (هجاي بلند) _ U _ ) )

بيدار = 2 هجا ،بي (هجاي بلند ) + دار(هجاي كشيده ) (U_  _ )

فقر = 1 هجا ، هجاي كشيده (U_ )

مستانه = 3 هجا ،مَس ( هجاي بلند ) ، تا ( هجاي بلند ) ، نِ ( هجاي كوتاه ) (U_  _ )

دانش آموز = 4 هجا ، دا (هجاي بلند ) ، نِ ( هجاي كوتاه ) ، شا ( هجاي بلند ) ، موز ( هجاي كشيده) (U--U-)

                                                          

     يا           دا (هجاي بلند ) ، نش ( هجاي كشيده ) ، آ ( هجاي بلند ) ، موز ( كشيده ) (U_ _ _ _   )       

نكته : اين واژه مي تواند دوگونه تلفظ شود در تلفظ اول همزه ي آغاز بخش دوم ( آموز ) حذف مي گردد .

3- هجاهاي مصراع زير را تعيين كنيد و هر نوع را با علامت خاص خود بنويسيد. 

  تـ ـ وا ـ نا ـ بـ ـ ود ـ هر ـ كـ ـ دا ـ نا ـ بـ ـ ود

U    ـ     ـ    U    ـ      ـ     U   ـ   ـ     U   ـ

4- مصوت كوتاه و بلند از نظر امتداد چه تفاوتي دارد؟

 مصوت بلند از نظر امتداد  دو برابر مصوت كوتاه است ؛ ( امتداد هجا ، يعني مقدار زماني كه يك هجا درهنگام بيان به خود اختصاص

 مي دهد .) از اين رو درتقطيع هجاها و شمارش واج ها معادل دو واج محسوب مي شود . 

5- براي هريك ازواژه هاي زير، يك واژه هم وزن بنويسيد ، به گونه اي كه حرف آخر آن ها متفاوت باشد.

 صدق : حسن ، عقل ، مِهر ، ترس ، نيك ، راست  ، ترس ، مُهر

 نيكي : نيكو ، زيبا ، جالب ، بهتر ، رحمت ، سازش ، دانا ، مردم

جواني : محبت ، سعادت ، برادر ، سراسر ، ملامت ، نماند 

تقوا : همت ، صادق ، عالم، فاسد ، شاهد ، بالغ

ميلاد : سالار ، دلدار ، آرام ، تاريك ، مهتاب ، مشتاق

انتظار : اتحاد ، سرفراز ، سربلند ، دل پسند

6- براي هريك از واژه هاي زير ، يك واژه ي هم وزن بنويسيد كه حرف آخر آن ها يكي باشد.

 گل : مل ، پل ، يل ، دل، گل

سخن : چمن ، دهن ، كهن ، سمن ، دمن

سحر : خبر ، اثر ، كمر ، سفر ، سپر ، پدر

صبا : رها ، رضا ، وفا ، دعا ، جفا ، هما

گلزار : گلنار ، دلدار ، بيزار ، بيدار ، رهوار

اشك : مشك ، رشك ، خاك ، خشك ، نيك

7- هجاهاي دو مصراع زير را جدا كنيد و با مقايسه ي آن ها نشان دهيد كه دومصراع ، هم وزن اند .

گو         ينـ         د           مـ          را         چ          زا         د           ما         در

بنـ         شي       ن          م           صبـ       ر          پيـ         ش        گيـ         رم                   

نكته :

هجاي كشيده از نظر امتداد برابر با يك هجاي بلند ويك هجاي كوتاه است ودرشمارش هجاها ، آن را يك بلند ويك كوتاه محسوب

مي كنيم مثل : ((يند)) كه هجاي كشيده است برابر است با ((شي)) و ((ن))  

هر دو مصراع چنانكه مي بينيد، هم وزن هستند، زيرا تعداد هجاهاي آن ها با هم برابر است ( هرمصراع 8 هجا دارد ) ونظمي كه در تكرار هجاهاي كوتاه وبلند ديده مي شود ، درهر دو مصراع يكي است .   

بخش دوم ـ قالب هاي شعر فارسي

خود آزمايي درس 3 ( قصيده ، غزل)  صفحه ي 28

1-     قصايد مدحي از چه بخش هايي تشكيل مي شود ؟

تغزل ، تخلص ، تنه ي اصلي ، شريطه ( دعا )

2- تفاوت اصطلاح ((تخلص )) در قصيده و غزل را توضيح دهيد .

 تخلص در قصيده ، بيتي است كه مقدمه ي قصيده و تنه ي اصلي را به هم مرتبط مي سازد / تخلص در غزل ، نام شعري شاعر است كه معمولاً در بيت آخر مي آيد .

نكته :  در قصايد مدحي هم ، شاعر نام خود را در بيت آخر مي آورد پس تخلص در قصيده ي مدحي به دو صورت است .

الف ) بيت رابط مقدمه و تنه ي اصلي        ب) آمدن نام شاعر در پايان شعر

3- عمده ترين مضامين قصيده هاي فارسي را بيان كنيد.

 مدح ، رثا ، حكمت ، پند و اندرز ، شكايت ، عرفان و وصف

4- قالب قصيده و غزل را از ديد محتوا با هم مقايسه كنيد .

محتواي قصيده : مدح ،وصف ، رثا ، حكمت ، پند و اندرز است ولي در غزل ، عشق وعرفان  آميزه اي از اين دو است . از زمان مشروطه ، مضامين اجتماعي هم به غزل راه يافته است البته در غزل هاي متأخر مضامين مدحي هم وجود دارد منتهي براي ائمه ي اطهار و سلاطين

5-تفاوت محتوايي غزل هاي سنتي را با غزل هاي پس از مشروطه بنويسيد.

محتواي غزل هاي سنتي عاشقانه و عارفانه است ولي محتواي غزل هاي پس از مشروطيت اجتماعي و وطني است .

6- با مراجعه به كتاب ادبيات سال دوم شعر(( باغ عشق )) و (( دركوچه سار شب )) را از ديد قالب و محتوا با هم مقايسه كنيد .

شعر« باغ عشق » در قالب قصيده است ومحتواي آن اخلاقي و حكمي و عرفاني است .ولي شعر « كوچه سارشب » در قالب غزل است و مضمون سياسي و اجتماعي دارد . 

خود آزمايي درس 4(قطعه ، ترجيع بند ، تركيب بند )  صفحه ي 39

1- علت نام گذاري قطعه را بنويسيد.

نامگذاري اين قالب به اين دليل است كه گويي اين شعر ، قطعه اي جدا شده از ميان يك قصيده است .

2- موضوع هاي رايج قالب قطعه را بيان كنيد .

اخلاقي و حكمي ، تعليمي ، شكايت ، مدح ، هجو و تقاضا ، حكايت و ...

3-شعر ((متاع جواني)) ادبيات سال اول را از ديد قالب و موضوع بررسي كنيد.

قالب : قطعه    موضوع :  پند و اندرز يعني  قدر جواني را دانستن

4- تفاوت قالب ترجيع بند با قالب غزل را توضيح دهيد.

ترجيع بند از چند غزل پيوسته تشكيل شده است كه هر غزل قافيه متفاوت با غزل ديگر دارد ولي در يك غزل قافيه ثابت است . قالب ترجيع بند بلندتر از غزل است . وهمچنين درترجيع بند درپايان هر غزل (رشته) تخلص ديده نمي شود و بين رشته ها بيت ترجيع(بيت تكراري ) مي آيد . 

5- تفاوت تركيب بند محتشم با تركيب بند جمال الدين عبدالرزاق را بنويسيد.

مضمون تركيب بند محتشم كاشاني  رثاي امام حسين (ع)  در حالي كه مضمون تركيب بند جمال الدين عبدالرزاق  نعت و ستايش پيغامبر (ص) است .

6- قالب تركيب بند چه تفاوتي با قالب ترجيع بند دارد؟

در تركيب بند ، بيت برگردان در پايان هر بخش  يا رشته متفاوت است در حالي كه در ترجيع بند يكسان است .

 

 

خود آزمايي درس 5 (مسمط ، مثنوي ) صفحه ي 46

1-     ((رشته)) در ترجيع بند چه تفاوتي با رشته در قالب مسمط دارد؟

در مسمط ، در هر رشته همه ي مصرع ها به جز مصرع آخر هم قافيه است و هر رشته از چهار ، پنج يا شش مصرع تشكيل شده است ولي در ترجيع بند هر رشته مثل غزل است يعني مصرع اول با مصرع هاي دوم هم قافيه است .

2- پديد آورنده ي قالب مسمط كيست ؟

 منوچهري دامغاني

3- قالب مسمط تضميني را توضيح دهيد.

 در مسمط تضميني ، شاعر ، غزل شاعر ديگري را بيت بيت مي كند و هر بيتي را به ترتيب به جاي دو مصراع آخر هر يك از رشته هاي مسمط خود به كار مي برد.

4- كدام قالب براي بيان داستانها و مطالب طولاني مناسب تر است  چرا؟

مثنوي ، چون قافيه ي هر بيت مستقــل است و شـــاعر مي توانــد پس از چند بيت، از قافيه هاي قبلي استفاده كند بنابراين شاعر كمتر با مشكل قافيه مواجه مي شود .

5- انواع مثنوي از ديد محتوا را بنويسيد .

 الف) حماسي وتاريخي ، مانند : شاهنامه ي فردوسي واسكندر نامه ي نظامي گنجه اي .

     ب) اخلاقي وتعليمي ، مانند : بوستان سعدي .

     پ) عاشقانه و بزمي ، مانند: خسرو شيرين نظامي وويس و رامين فخر الدين اسعد گرگاني .

     ت) عارفانه ، مانند : مثنوي مولوي ، حديقه الحقيقه ي سنايي و منطق الطير عطار .

6- شعر (( با تو ياد هيچ كس نبود روا)) و ((مرغ گرفتار )) از ادبيات سال اول را از ديد قالب و محتوا با هم مقايسه كنيد.

شعر« با تو ياد هيچ كس نبود روا »  در قالب «مثنوي» و محتواي آن «عارفانه» است .

شعر« مرغ گرفتار» در قالب« غزل» و محتواي آن «اجتماعي و ميهني» است كه شاعر اشتياق خود را به آزادي مطرح مي كند .

خود آزمايي درس 6 (رباعي ، دوبيتي ، چهار پاره)  صفحه ي 54

1- قالب رباعي چه خصوصياتي دارد؟

 الف) رباعي شعري چهار مصرعي است كه  رعايت قافيه در مصراع اول و دوم وچهارم آن اجباري است و درمصراع سوم قافيه اختياري است .

ب)اين نوع شعر مناسب ترين قالب براي ثبت لحظه هاي كوتاه شاعرانه است  در همه ي  دوره ها رواج داشته است .

  پ) قالب رباعي ، خاص زبان فارسي است .

 ت) درون مايه ي آن بيش تر عارفانه ، عاشقانه يا فلسفي است .

ث) رباعي داراي وزن خاص است . رايج ترين وزن رباعي ( لاحول ولا قوه الا باالله ) مي باشد.

2- چگونگي تشخيص قالب رباعي از دو بيتي را بنويسيد.

 از وزن آن ها تشخيص داده مي شود زيرادوبيتي بر وزن مفاعيلن ،مفاعيلن ، مفاعيل(فعولن ) سروده شده است در حالي كه       رايج ترين وزن  رباعي « لاحول و لا قوه الا بالله » است .  نخستين هجا درهر مصراع ، دردو بيتي كوتاه و در رباعي بلند است .

3- چهار پاره چگونه قالبي است ؟

چهارپاره ، شعري است شامل چند دوبيتي با قافيه هاي مختلف كه از نظر معني با هم ارتباط دارند . در چهار پاره معمولاٌ مصرع هاي زوج هر پاره هم قافيه اند . اين نوع شعر در روزگار معاصر پديد آمده وبه وزن هايي غير از وزن دوبيتي نيز سروده شده است .

4- قالب چهار پاره از چه هنگام و با چه هدفي رواج يافت ؟

پس از مشروطيت در روزگار معاصر در ايران رواج يافت و تلاشي بود در جهت ايجاد يك قالب نو كه درون ماية ي تازه داشته باشد . و بيش تر «اجتماعي و غنايي» است .

5- چهارپاره از نظر محتوا معمولاً چه تفاوتي با دوبيتي و رباعي دارد؟

دوبيتي مطلعش مصرع است در حالي كه مصرعهاي زوج دوبيتي هاي چهارپاره معمولاٌ باهم هم قافيه است و مطلعش مصرع نمي باشد . معمولاٌ قالب چهارپاره ،  براي بيان مضمون هاي «اجتماعي وغنايي » استفاده شده است در حالي كه قالب هاي رباعي ودو بيتـي براي مضمـون هاي « عاشقانه و عارفانه و فلسفي » استفاده مي شود .

6- شعر (( در امواج سند )) ادبيات سال اول را از ديد قالب و محتوا بررسي كنيد .

 شعر «در امواج سند»در قالب چهارپاره است ؛ زيرا  از چند دوبيتي با قافيه هاي مختلف تشكيل شده است .  مطلع آن مصرع نيست .  مصرع هاي زوج آن هم قافيه است . محتواي آن به هم مرتبط است . محتواي آن در مورد« وطن و ميهن »است .

خود آزمايي درس 7 (مستزاد، شعر نيمايي ) صفحه ي 61

1-     قالب مستزاد چگونه پديد مي آيد ؟

 با افزودن واژه يا واژه هايي هم وزن به پايان مصراع هاي قطعه ،رباعي و غزل مي توان مستزاد سرود وبه سبب همين بخش هاي اضافي ، اين قالب را « مستزاد »گويند .

2-     اهميت قالب مستزاد در چيست ، چرا؟

 اهميت قالب مستزاد از آن روست كه احتمالاٌ از منابع الهام نيما در كوتاه و بلند كردن مصراع هاي شعر نو بوده است . زيرا اين قالب تنها قالب شعر سنتي است كه مصراع هاي آن با هم مساوي نيستند .

3- وزن و قافيه در شعر سنتي و نيمايي چه جايگاهي دارد؟

 قافيه در شعر« سنتي» الزامي است و جايگاه ثابتي دارد . يعني ، در پايان مصرع ها مي آيد ولي در شعر نيمايي قافيه الزامي نيست و شاعر هر جا كه بيان خود را نيازمند واژه هاي هم قافيه مي بيند از آن استفاده مي كند.

شعر «سنتي»،« موزون» است و مصراع ها از نظر امتداد برابرند ، شعر« نيمايي» مانند شعر« سنتي» موزون است يعني وزن و آهنگ آن با گوش احساس مي شود اما در اين نوع شعر چون طول مصرع ها با هم مساوي نيستند و همچنين وجود قافيه الزامي نيست دريافت و احساس وزن به دقت بيشتري نياز دارد .

4- درمورد مضمون شعر نيمايي توضيح دهيد.

 مضمون شعر نيمايي مبتني بر تجربه ي شخصي است . يعني ، شاعرحق داردازهرانديشه اي اعم ازغنايي، فلسفي ، اجتماعي ، سياسي و… سخن بگويد به شرط آن كه سخن برخاسته از احساس وي باشد عمده ترين درون مايه ي شعر نيمايي عشق ، سياست و اجتماع است .

5- شعر (( هماي رحمت )) و (( پشت درياها)) از ادبيات سال دوم را از نظر قالب ودرون مايه با هم مقايسه كنيد.

 شعر « علي اي هماي رحمت » با توجه به تعداد ابيات همچنين محتواي ستايشي آن ، «قصيده» است و به لحاظ داشتن زبان نرم و احساسات لطيف ، «غزل» است  .

پشت درياها : قالب نيمايي است و محتواي آن مطالب فلسفي ،معرفي آرمان شهر (مدينه ي فاضله ) و بيان احساسات شخصي شاعر و ميل او به كمال و عروج انساني است . 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بخش سوم ـ علم  بيان

خود آزمايي درس 8 (تشبيه ) صفحه 69

1-در شعر ها وعبارت هاي زير پايه هاي تشبيه را معين كنيد .

   -ايام گل ( مشبه) ،  عمر ( مشبه به) ، چو (ادات تشبيه) ،به رفتن شتاب كردن ( وجه شبه)

-گفتا برو : ضمير مستتر تو كه به فقيه بر مي گردد (مشبه) ، خاك: (مشبه به ) ،چو( ادات تشبيه) ، تحمل كردن (وجه شبه )

- گرت زدست برآيد :  ضمير مستتر تو در باش ( مشبه) ، نخل (مشبه به ) ، چو ( ادات تشبيه ) ، كريم بودن ( وچه شبه ) 

     -   ضمير مستتر تو در باش ( مشبه ) ، سرو ( مشبه به ) ، چو ( ادات تشبيه ) ، آزاد بودن ( وجه شبه )

-چون شبنم اوفتاده بدم :  شناسه ي م ( من )در بدم (مشبه ) ، شبنم ( مشبه به ) ، چون ( ادات تشبيه ) ، افتاده بودن ( وجه شبه)

 - همچو چنگم :م درچنگم (مشبه)،چنگ( مشبه به )،همچو( ادات تشبيه)،به نشانه ي تسليم و ارادت سر در پيش افكندن (وجه شبه ) 

الف) تو هم چون گل زخنديدن لبت با هم نمي آيد  .تو( مشبه)،گل (مشبه به)،هم چون (ادات تشبيه)،هميشه خندان بودن وبه هم نيامدن لب ها(وجه شبه)

 ب) من (مشبه) ، بلبل (مشبه به ) ، ادات تشبيه و وجه شبه محذوف است . (تشبيه بليغ)

     پ)  من (مشبه )،  بوتيمار(مشبه به) ، چو (ادات تشبيه) ، نشستن (وجه شبه)

2- واژه ها وتركيبات زير، طرفين تشبيه اند . براي هر مشبه ، مشبه به  مناسب انتخاب كنيد .

حسود : حسود مانند بيمار است .                    زندگي : زندگي مانند رودخانه است .

    علم : علم مانند چراغ است .                     سخن سودمند : سخن سودمند مانند باران بهاري است .

3- بيت زير را معني كنيد و زيبايي تشبيه آن را توضيح دهيد.

 من در اين مجلس باشمع هم دل و هم درد هستم . يعني ، شادي و غم ، گريه و خنده با هم دارم . سخن گيرا و كلام پرنفوذ دارم ولي افسوس كه اثر نمي كند .(من مانند شمع در ميان گريه از سر تأسف و دريغ مي خندم زيرا چون شمع زباني گرم  مؤثر و گيرا دارم اما در كسي اثر نمي كند )

زيبايي اين تشبيه در اين است كه براي يك تشبيه دو وجه شبه آورده است .

من(مشبه)،شمع(مشبه به) ، چون (ادات تشبيه)،ميان گريستن ، خنديدن(وجه شبه اول)،داشتن زبان آتشين اما بي اثربودن(وجه شبه دوم)

نكته : اين بيت آرايه ي تضاد ، تشخيص ، استعاره مكنيه ، ايهام و … دارد .

4- با هريك از مشبه هاي زير يك تشبيه بسازيد .

 شب : شب همچون ابري سياه در دامن آسمان پديدار شد . شب چون پرده اي از سقف آسمان آويخته شد( يا آسمان را پوشاند )

 كتاب : كتاب همچون گلستاني است كه گلهاي دانش را در بر مي گيرد .

 عشق : عشق مانند خورشيد ، گرمابخش است يا همانند دارويي شفابخش است . 

دوست : دوست مانند آينــه اي عيـب ها را به انسـان مي نماياند. 

5-باهريك ازمشبه به هاي زير يك تشبيه بسازيد .

 دريا : جمعيت همچون دريا خروشان بود يا زندگي مانند دريا گاه آرام و گاه متلاطم است

آينه ي روشن : مؤمن مانند آينه ي روشن عيب هارا به انسان نشان مي دهد .

گل سرخ : روي او همچون گل سرخ لطيف است .

6- با وجه شبه هاي زير تشبيه بسازيد و طرفين تشبيه را در آن نشان دهيد .

 بخشندگي : او در بخشندگي مانند حاتم طايي است يا لطف و كرم خدا در بخشندگي چون باران بهاري است.

 پاكي : دل مؤمن به پاكي آب زلال است

زيبايي : چشم تو در زيبايي چون نرگس شهلا است .

7- درختي را در كوير به اختصار وصف كنيد و در توصيف خود سه تشبيه به كار ببريد.

گز و تاق در كوير مي رويد . اين درختان مانند انسانهاي شجاع و صبور علي رغم كوير بي نياز از آب و خاك از سينه ي خشك و سوخته ي كوير، سر به آتش مي كشند و مي ايستند و مي مانند و هر يك مانند رب النوعي بي هراس ومغرور تنها و غريب  وگويي سفيران عالم ديگرند كه دركويرظاهرمي شوند .                                                                     ( از كوير دكتر شريعتي )

خود آزمايي درس 9 (تشبيه بليغ )  صفحه ي 73

1- در بيت ها و جمله هاي زير ، تشبيهات را بيابيد و تعيين كنيد كه در آن ها ، كدام يك از پايه هاي تشبيه حذف شده است ؟

- شبي چون شبه ، روي شسته به قير                                نه بهرام پيدا نه كيوان نه تير

شبي : مشبه                                    شبه : مشبه به                    چون : ادات تشبيه  

وجه شبه :  روي به قير شستن كه كنايه از سياهي وتاريكي كامل است .

- درشجــاعت شيـر ربــا نيــستي                               درمروت خـود كه داند كيستي ؟

ي=(تو) : (حضرت علي ) مشبه                 شير : مشبه به                   در شجاعت : وجه شبه                          ادات تشبيه : محذوف

- فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردين بگسترد ودايه ي ابر بهاري را فرموده تا بنات نبات در مهد زمين بپرورد.

تشبيه اول ؛ باد صبا : مشبه             فراش : مشبه به            گستردن فرش : وجه شبه                              ادات تشبيه : محذوف

 تشبيه دوم؛  ابر بهاري : مشبه        دايه : مشبه به                 پرورنده بودن : وجه شبه                           ادات تشبيه : محذوف

تشبيه سوم ؛  نبات : مشبه             بنات : مشبه به                 پرورش يافتن  : وجه شبه                     ادات تشبيه : محذوف

تشبيه چهارم ؛ زمين : مشبه          مهد : مشبه به                  مكان مناسب براي پرورش : وجه شبه (محذوف)        ادات تشبيه : محذوف 

- لبت تا درلطافت لاله ي سيراب را ماند                          دلم در بي قراري چشمه ي سيماب را ماند

لبت : مشبه                لالة ي سيراب : مشبه به                  لطافت : وجه شبه             ماند : ادات تشبيه 

دلم : مشبه                چشمةي سيماب : مشبه به            بي قراري : وجه شبه         ماند : ادات تشبيه

- وزرا برمثال اطبا اند .

وزرا : مشبه               اطبا : مشبه به            برمثال : ادات تشبيه            وجه شبه : محذوف(چاره جويي و مشكل گشابودن )

-         يكي را گفتند : عالم بي عمل به چه ماند ؟ گفت به زنبور بي عسل .

عالم بي عمل : مشبه              زنبور بي عسل : مشبه به           ماند : ادات تشبيه                وجه شبه : محذوف (بي فايده و مضر بودن)

- دروغ گفتن به ضربت لازم ماندكه اگر نيز جراحت درست شود ، نشان بماند .

دروغ گفتن : مشبه             ضربت لازم : مشبه به             ماند : ادات تشبيه           به جا ماندن اثر(نشان) :   وجه شبه

- اي شده چون سنگ سياهي صبور / پيش دروغ همه لبخندها / بسته چو تاريكي جاويد گور/ خانه به روي همه سوگندها

تشبيه اول : تو : مشبه  (محذوف )              سنگ سياه : مشبه به                     صبوري وتحمل پذيري :  وجه شبه                           چون : ادات تشبيه

تشبيه دوم :خانه : مشبه                           گور : مشبه به                                بسته بودن : وجه شبه                                    چو : ادات تشبيه        

- از بس كه كوته است وسيه زلف يار من                           گويي كه روزمن بود و روزگار من

زلف يار : مشبه                     روز من  : مشبه به            كوتاهي  : وجه شبه              گويي : ادات تشبيه(  در اين بيت لف و نشرمرتب وجود دارد . )

زلف يار: مشبه                      روزگار من : مشبه به           سياهي : وجه شبه              گويي : ادات تشبيه(  در اين بيت لف و نشر مرتب وجود دارد . )

- قطره تويي ، بحر تويي، لطف تويي ، قهر تويي                  قند تويي ، زهر تويي ، بيش ميازار مرا

 تو : مشبه                  قطره : مشبه به                     ادات تشبيه و وجه شبه : محذوف

 تو : مشبه                 بحر : مشبه به                         ادات تشبيه و وجه شبه : محذوف

 تو : مشبه                قند : مشبه به                           ادات تشبيه و وجه شبه : محذوف              

 تو : مشبه                 زهر : مشبه به                          ادات تشبيه و وجه شبه : محذوف   

2-دربيت زيريك تشبيه بليغ اضافي به كاررفته است ،آن رابيابيد وبه گونه اي بازنويسي كنيدكه همه پايه هاي تشبيه درآن ديده شود.

گذشت روزگاران بين كه دوران شباب ما                                        دراين سيلاب  غم ، دسته گلي شاداب را ماند

الف ـ سيلاب غم : تشبيه بليغ      غم همانند سيلاب ويرانگر است.

ب ـ تشبيه غير بليغ       دوران شباب ما : مشبه  ، دسته گل  : مشبه به ، ماند : ادات تشبيه

 وجه شبه : محذوف (زودگذر بودن عمر )

3-تشبيهاتي بسازيد كه ادات تشبيه در آن ها ذكر شده باشد و مشبه آن ها واژه هاي زير باشد.

 آسمان  :  آسمان مانند درياست (بي كران بودن : وجه شبه )

غروب :  غروب مانند غربت است (غم انگيز بودن :وجه شبه )

غم  : غم مانند گرد و غباري ، بر چهره اش نشسته است  / يا غم مانند كوهي بر دلم سنگيني مي كند .

4- تشبيهاتي بسازيد كه مشبه به آن ها واژه هاي زير باشد و ادات تشبيه از آن ها حذف شده باشد .

نسيم : نسيم عمر ،گذرا است / يا نسيم محبت ، زندگي بخش است .

 بهار  :  بهار جواني ، شورانگيز است / يا بهار آزادي ، دل انگيز است .

 شبنم  : شبنم اشك بر گلبرگ چهره اش نشسته است.

5- تشبيهاتي بليغ ( اضافي و غير اضافي)  بسازيد كه واژه هاي زير مشبه آن ها باشد .

دانش :چراغ دانش (تشبيه اضافي ) / دانش چراغ  است  .(تشبيه غيراضافي)

تعليم : گوهر تعليم (اضافي) / تعليم گوهر است .

دوستي  : درخت دوستي (اضافي) / دوستي درختي است .

6- تكيلف دانش آموزان است .

خود آزمايي درس 10 (تشبيه مفرد، تشبيه مركب )  صفحه ي 79

1-    در تشبيهات مركب زير ، طرفين تشبيه و وجه تشبه را تعيين كنيد ؟

الف ـ آن شاخه هاي نــارنج انــدر ميان ابــر           چون پاره هاي اخگر اندر ميان دود               آن شاخه هاي نارنج اندر ميان ابر : مشبه                       پاره هاي اخگر اندر ميان دود : مشبه به     چون : ادات تشبيه    قرارگرفتن بخشهاي قرمز در ميان توده ي خاكستري رنگ : وجه شبه

ب ـ جرم گردون تيره و روشن در او آيات صبح                                  گويي اندر جان نادان ، خاطر داناستي

 جرم گردون تيره و روشن در او آيات صبح  : مشبه               اندرجان نادان خاطر داناست يا (پيدا شدن دانايي در جان نادان ) : مشبه به        گويي : ادات تشبيه                قرار گرفتن روشني درون سياهي: وجه شبه

بازگرداني بيت :  آيات روشن صبح   درجرم تيره گردون مثل خاطر دانا در جان انسان نادان است .

پ ـ به چمن خرام وبنگر برتخت گل كه لاله                                       به نديم شاه ماند كه به كف اياغ دارد

حالت قرار گرفتن لالة ي سرخ در كنار گل : مشبه                  به حالت نديم شاه كه در كنار تخت او ايستاده و جام شراب در دست دارد : مشبه به                                      قرار گرفتن شي ء بلند در كنار شي ء كوتاه تر در حالتي كه در بالاي آن شي ء بلند، قرمز يي ديده مي شود : وجه شبه

ت ـ كنيــزان و غلامــان، گـردخــر گاه                                           ثـريــا وار ، گــرد خــرمن مـــاه

مصرع اول : مشبه    قرار گرفتن مجموعه ي ستاره ثريا در اطراف ماه : مشبه به    وار (مانند) : ادات تشبيه  قرار گرفتن اشياء كوچك مدور در اطراف يك شي ء بزرگ و روشن سپيد وزيبا يا حلقه زدن دور چيزي :وجه شبه

 س ـ آن قطره ي باران كه برافتد به گل سرخ                                    چون اشك عروسي است بر افتاده به رخسار

 مصرع اول : مشبه     اشك عروسي برافتاده بر رخسار : مشبه به    چون : ادات تشبيه    قرار گرفتن يك چيز سفيد و شفاف بر روي يك چيز قرمز لطيف و زيبا : وجه شبه

ج ـ درخم زلف تو آن خال سيه داني چيست ؟                                     نقطه ي دوده كه درحلقه ي جيم افتاده است

 خال سياهي كه گيسوي خميده دور آن راگرفته است:مشبه   مصرع دوم:مشبه به    ادات تشبيه : محذوف   قرار گرفتن نقطه اي سياه در ميان شي ء حلقه اي : وجه شبه

2-    در شعرها و عبارتهاي زير تشبيهات مفرد و مركب را تعيين كنيد . (دراين سئوال فقط تعيين نوع تشبيه كافي است و ساير موارد فقط جهت استفاده ي همكاران است .)

الف ـ رخ گل را كه عكس روي يار است                                            هوا مشاطه ، آب آيينه دار است .

 بيت سه تشبيه مفرد دارد: 1) رخ گل مانند عكس روي يار است،  2) هوا مانند مشاطه است ، 3) آب آيينه دار است .

ب ـ هركه علم خواند و عمل نكرد ، بدان ماند كه گاو راند وتخم نيفشاند .

بيت يك  تشبيه مركب دارد :     هر كه علم خواند و عمل نكرد : مشبه    كسي كه گاو راندو تخم نيفشاند : مشبه به 

وجه شبه : وجود شرط لازم و انجام ندادن آن

پ ـ  عرقت بر ورق روي نگارين به چه ماند                                        همچو برصفحه ي گل قطره ي باران بهاري

بيت يك تشبيه مركب دارد:     عرقت بر ورق   روي نگارين( دانه هاي عرق نشسته بر چهره ي زيبارو) : مشبه       قطره ي باران بهاري بر صفحه گلبرگ  : مشبه به

ماند : ادات تشبيه               قرار گرفتن سفيدي و روشني بر سرخي : وجه شبه  

ت ـ زلف تو مگــر جانا اميد و نــياز است                                          زيرا كه چنين هر دو سياه است و درازاست

 بيت دو تشبيه مفرد دارد :   زلف : مشبه            اميد ونياز : مشبه به                                  درازي و سياهي:  وجه شبه 

ث ـ ماه خورشيد نمايش زپس پرده ي زلف                                         آفتابي است كه درپيش ، سحابي دارد

بيت  يك تشبيه  مركب دارد:       مصرع اول : مشبه           آفتابي است كه ابري در مقابل دارد : مشبه به           ادات تشبيه : محذوف  

يكساني حالت و رنگ يا قرار گرفتن سفيدي در پشت سياهي : وجه شبه   

ج ـ آن فســون ديــو در دل هــاي كژ                                            مي رودچـون كفش كـژ در پـاي كـژ

بيت يك  تشبيه مركب دارد :            فرو رفتن و نفوذ افسون شيطان در دل هاي ناپاك : مشبه           فرو رفتن پاي كج در كفش كج : مشبه به

 قرار گرفتن انحراف در محل منحرف يا قرارگرفتن هرچيز نا مناسب در محل نامناسب  : وجه شبه

 

چ ـ قــرار در كـف آزادگـان نگــيرد مال                                          چو صبر در دل عاشق ، چو آب در غربال

 بيت تشبيه مركب دارد :       قرار نگرفتن مال در دست انسان هاي آزاده : مشبه          (1)  نبود صبر در دل عاشق (2) قرار نگرفتن آب در غربال : مشبه به  

 در اين بيت دو «مشبه به» وجود دارد.                       گريز يك چيز از يك چيز ديگر يا ماندگار نبودن و ناپايداري يك چيز در چيز ديگر : وجه شبه

ح ـ اي زلــف تو هـــر خــمي ، كمنــدي                                       چشــمت به كرشمه ، چشـم بنـد ي

بيت دو تشبيه مفرد دارد  1)هر خم زلف تو :  مشبه                          كمند : مشبه به                                         خميدگي : وجه شبه

                                       2 )چشم تو : مشبه                                   چشم بند : مشبه به                                  كرشمه  : وجه شبه                  

خ –  ازديده گر سرشك چو باران چكد ، رواست                                 كاندر غمت چوبرق بشد روزگار عمر 

بيت دو تشبيه مفرد دارد: 1) سرشك : مشبه                   باران : مشبه به                   چو : ادات تشبيه                   پياپي فروچكيدن : وجه شبه

                                     2) روزگار عمر : مشبه           برق : مشبه به                     چو : ادات تشبيه                  به سرعت سپري شدن : وجه شبه

3ـ با مشبه هاي زير تشبيه مركب بسازيد ؟

ـ اشكي بر رخسار يك كودك : اشكي كه بر رخسار يك كودك فرو مي ريزد همانند مرواريدي است كه بر صفحه ي سفيد فرو مي غلتد يا قطره شبنمي است بر برگ گل .

- مرددانايي كه درجامعه ي خود شناخته شده نيست : مانند مرواريدي است كه در بين خرمهره ها گم شده است يا چون گوهري است درمعدن و...

-  شكوفه هاي سرخ در ميان برگ هاي سبز يك درخت : مانند قطرات خون شهيدي است كه بر جامه ي سبز رنگش پاشيده باشد يا چون عقيق است بر زبرجد.   

4-با مشبه به هاي زير تشبيه مركب بسازيد ؟

گل هاي سپيد كه در مرغزاري سبز روييده اند : كلمات زيباي او كه بر تابلو كلاس نقش مي بستند مانند گل هاي سپيدي بود كه يكي پس از ديگري در مرغزاري سرسبز مي رويند / پولك هاي نقره اي دوخته شده بر آن پارچه ي لطيف سبز رنگ مانند گل هاي سپيدي است كه در مرغزاري سرسبز روييده اند .

چراغ هاي مهتابي كه در حال چشمك زدن هستند : كرم هاي شبتابي كه از لابه لاي برگ ها خــود نمايي مي كردند مانند چراغهاي مهتابي بودند كه چشمك مي زدند .ستارگان در هر گوشه ي آسمان نورافشـاني مي كردند ؛ گويي چراغ هاي مهتــــابي بودند كه چشمك مي زدند .

5- تكليف دانش آموزي